آیه قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ در شأن کیست؟

در داستان حضرت سلیمان «علی نبیّنا و علیه السلام» هنگامی که آن حضرت خواستند قدرت سلطنت مادی و معنوی خود را به ملکه سبا نشان دهند فرمودند: اى گروه بزرگان! كداميك از شما توانايى داريد تخت او را پيش از آنكه خودشان نزد من بيايند و تسليم شوند براى من بياوريد؟

«قالَ يا أَيُّهَا الْمَلَؤُا أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ».[1]

عفريتى از جن رو به سوى سليمان كرد و گفت من تخت او را پيش از آنكه مجلس تو پايان گيرد و از جاى برخيزى نزد تو مى‏آورم.

«قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِك».

دومين نفر مرد صالحى بود كه آگاهى قابل ملاحظه‏اى از" كتاب الهى" داشت، چنان كه قرآن در حق او مى‏گويد: " كسى كه علم و دانشى از كتاب داشت ، گفت من تخت او را قبل از آنكه چشم بر هم زنى نزد تو خواهم آورد"!!

«قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ».

هنگامى كه سليمان با اين امر موافقت كرد او با استفاده از نيروى معنوى خود تخت ملكه سبا را در يك طرفة العين نزد او حاضر كرد.

اکثر قریب به اتفاق مفسرین اهل سنت وقتی به این آیه رسیده اند آن مرد صالح را «عاصف ابن برخیا» وزیر حضرت سلیمان دانسته اند و او را دارای مقام «صدیقیت»و «اسم اعظم» دانسته‌اند به گونه‌ای که وقتی دعا می‌نمود دعایش مستجاب می‌گشت. که نمونه‌ای از این کلمات بیان می‌شود.

1- «سیوطی» در درالمنثور می‌نویسد:

«وأخرج ابن أبي حاتم عن يزيد بن رومان قال : هو آصف بن برخيا . وكان صديقاً يعلم الاسم الأعظم»[2] . او عاصف بن برخیا بود که صدّیق «بسیار راستگو به گونه‌ای که هرگز خلاف واقع نگفته باشد که این مقام یعنی عصمت» و عالم به اسم اعظم بود.

باز سیوطی نقل می‌کند:

وأخرج ابن جرير وابن أبي حاتم عن قتادة في قوله «قال الذي عنده علم من الكتاب» قال : كان رجلا من بني اسرائيل يعلم اسم الله الاعظم اذا دعي به أجاب[3].

مردی در میان بنی‌اسرائیل بود که اسم اعظم می‌دانست و هنگامی که دعا می‌نمود دعایش به اجابت می‌رسید.

2-«زمخشری» در مورد او می‌گوید:

[هو] رجل كان عنده اسم الله الأعظم[4].

3-«ابن کثیر »در تفسیرش می‌نویسد:

قال ابن عباس: وهو آصف كاتب سليمان. وكذا رَوَى محمد بن إسحاق، عن يزيد بن رومان:« أنه آصف بن برخياء، وكان صدّيقا يعلم الاسم الأعظم».[5]

4-«ثعالبی» درتفسیر خود می‌گوید:

«وجمهورُ المفسرين على أن هذا الذي عنده علم من الكتاب كان رجلاً صالحاً من بني إسرائيل اسمه آصف بن برخيا ، روي أنه صلى ركعتين ، ثم قال لسليمان عليه السلام : يا نبي اللّه؛ امدد بصرَك نحوَ اليَمَنِ ، فمد بصره؛ فإذا بالعرش ، فما رد سليمان بَصره إلا وهو عنده».[6]

جمهور مفسرین بر این باورند که این شخصی که در نزد او علمی از کتاب بوده مردی صالح از بنی‌اسرائیل بوده و اسم او عاصف بن برخیا بوده است روایت شده که او دو رکعت نماز خواند و به حضرت سلیمان «علیه السلام» گفت: ای پیامبر خدا ، به سمت یمن نگاه کن ، سلیمان به آن سمت توجه نمود اما قبل از اینکه نگاه بنماید ناگاه عرش بلقیس را در نزد خود حاضر دید.

5-«آلوسی» در تفسیرش می‌گوید:

«... فالجمهور و منهم ابن عباس يزيد بن رومان . والحسن على أنه آصف بن برخيا بن شمعيا بن منكيل ، واسم أمه باطورا من بني إسرائيل كان وزير سليمان على المشهور ، وفي «مجمع البيان» أنه وزيره وابن أخته وكان صديقاً يعلم الاسم الأعظم»[7].

آیه دیگری در قرآن کریم است که شباهت زیادی به این آیه دارد که ما آنرا بیان می‌کنیم و نظر عجیب مفسرین اهل سنت را نیز نقل می‌نماییم.

آیۀ قبل: «قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ».

آیۀ دیگر: «و يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ».[8]

آنها كه كافر شدند مى‏گويند تو پيامبر نيستى ، بگو كافى است كه خداوند و كسی كه علم الكتاب  نزد اوست «عالم به همۀ علم الکتاب است ، نه اینکه عالم به بعض آن باشد» گواه (من) باشند.

در سوره نمل سخن از کسی بود که بهره ای از علم الکتاب داشت و مشخص است که این علم منحصر در علوم ظاهری نبوده چون در این صورت افرادی که دارای این علم بوده اند نیز می توانستد چنین کاری را انجام دهند در حالی که کسی قادر به این کار نبوده. لذا اکثر مفسرین اهل سنت او را دارای اسم اعظم می‌دانند.

در آیه 43 سوره رعد نیز سخن از علم‌الکتاب است اما نه بهره‌ای از علم‌الکتاب که نفرمود: «الذی عنده علم من‌الکتاب» بلکه فرمود : «و من عنده علم‌الکتاب» کسی که در نزد او تمام علم‌الکتاب است . که این دو آیه شبیه دیگری در قرآن ندارند و هر انسان منصفی با نگاه به این دو آیه آنچه به نظرش می‌رسد این است که مراد از علم‌الکتاب در آیۀ دوم نیز علوم ظاهری نیست بلکه حقیقتی بسیار برتر از آن است .

اما ببینیم مفسرین اهل سنت در رابطه با تفسیر این آیه چه گفته‌اند:

1- «فخر رازی» در مفاتیح الغیب می‌گوید:

و من عنده علم‌الكتاب المراد به: الذي حصل عنده علم التوراة و الإنجيل، يعني: أن كل من كان عالما بهذين الكتابين علم اشتمالهما على البشارة بمقدم محمد صلّى اللّه عليه و سلم، فإذا أنصف ذلك العالم و لم يكذب كان شاهدا على أن محمدا صلّى اللّه عليه و سلم رسول حق من عند اللّه تعالى.

مراد از علم‌الکتاب یعنی : کسی که عالم به تورات و انجیل باشد یعنی کسی که عالم باشد به تمام این دو کتاب هنگامی که از در انصاف وارد شود و دروغ نگوید او شاهدی است بر اینکه پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» رسولی از جانب خداوند متعال است.

2- «ابن جریر طبری» می‌گوید:

«فالذين عندهم علم الكتاب: هم أهل الكتاب من اليهود و النصارى»[9].

3- «ثعالبی» می‌گوید:

«وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ: قال قتادة: يريد من آمن منهم كعبد اللّه بن سلام و غيره».[10]

4- «قرطبی» می‌گوید:

«و هم مؤمنو أهل الكتاب كعبد الله بن سلام و- سلمان الفارسي و- تميم الداري و- النجاشي و- أصحابه»[11].

5- «سیوطی»می‌گوید:

«وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ من مؤمني اليهود و النصار».[12]

6- «مراغی» نیز در تفسیرش می‌گوید:

« (وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ) و هم من أسلم من أهل الكتابين التوراة و الإنجيل كعبد اللّه بن سلام و أضرابه فإنهم يشهدون بنعته فى كتابهم».[13]

یعنی مصداق آیه دوم را اهل یهود و نصاری همچون «عبدالله بن سلام» می‌دانند و این امر هم از جهات مظلومیـت آن حضرت است که کسی از امت پیامبر اکرم «صلی الله علیه وآله »در تاریخ پیدا نشد که بگوید «سلونی قبل ان تفقدونی» کسی که به نص قرآن نفس پیامبر «صلی الله علیه وآله» است و باب مدینة العلم بود و... . با این حال دیگران به دروغ مصداق آیه معرفی شوند؟

در حالی که:

اولا: قرآن این احتمال را رد می‌کند چون مراد از «علم‌الکتاب» علم به تمام کتاب است در حالی که قرآن کریم در بارۀ الواح نازلۀ به حضرت موسی «علیه السلام» می‌فرماید:

«وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِيلاً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُرِيكُمْ دارَ الْفاسِقِينَ»[14]؛

«و براى او در الواح اندرزى از هر موضوعى نوشتيم و بيانى از هر چيز كرديم پس آن را با جديت بگير و به قوم خود بگو به نيكوترين آنها عمل كنند (و آنها كه به مخالفت برخيزند كيفرشان دوزخ است) و به زودى (اين) دار فاسقان را به شما نشان خواهيم داد».

«علامۀ طباطبایی» در تفسیر این آیۀ شریفه می‌فرمایند: "من" در جمله "مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ" به شهادت سياق بعديش ، تبعيض را مى‏رساند و از ظاهر سياق برمى‏آيد كه كلمه "موعظة" بيان "كُلِّ شَيْ‏ءٍ" است و جمله "وَ تَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ" عطف است بر آن، و اگر "تفصيلا" را نكره آورده براى اين است كه ابهام و تبعيض را افاده كند. بنابراين برگشت معناى آيه به اين مى‏شود:

ما براى موسى در الواح كه همان تورات است منتخبى از هر چيز نوشتيم، به اين معنا كه ما براى او مقدارى موعظه نوشته و از هر مطلب اعتقادى و عملى آن مقدارى را كه مورد احتياج قوم او بود تشريح نموده و تفصيل داديم.

بنابراين، آيه شريفه به خوبى دلالت دارد بر اينكه تورات نسبت به معارف و شرايعى كه مورد نياز بشر است كتاب كاملى نيست.

و همين‌طور هم هست ، هم چنان كه در آيه «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ »[15] و اين كتاب [قرآن‏] را به حق بر تو نازل كرديم، در حالى كه كتب پيشين را تصديق مى‏كند، و حافظ و نگاهبان آنهاست.[16]

بنابراین بر فرض که عبدالله‌ابن‌سلام عالم به تمام کتاب موسی «علیه السلام» بوده باشد علم به بعضی از اموری داشته که خدا بر حضرت موسی «علیه السلام» فرو فرستاده نه اینکه «علم‌الکتاب» در نزد او بوده باشد.

ثانیا: قرآن کریم در تمام موارد از یهودیان و مسیحیان و عالمان آنها به اهل کتاب یاد می‌کند و غیر از این استعمال دیده نشده لذا نمی‌توان از عالمان آنها به کسانی که عالم به «علم‌الکتاب » هستند تعبیر نمود که مواردی متذکر می شود:

1-«لَيْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتْلُونَ آياتِ اللَّهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُون؛[17] اهل كتاب همه يكسان نبودند طائفه‏اى شب‏زنده‏دار و تلاوت آيات خدا در لحظه لحظه‏هاى شب داشتند و سجده مى‏كردند؛ آنها به خدا و روز قيامت ايمان داشته و امربه معروف و نهى از منكر مى‏كردند و در كارهاى خير از يكديگر پيشى مى‏گرفتند و ايشان از صالحانند».

2- «وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خاشِعِينَ لِلَّهِ لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِساب».[18] بعضى از اهل كتاب كسانى هستند، كه به خداوند و آنچه بر شما نازل شده و آنچه بر خود آنان نازل گرديده ايمان دارند، در برابر (فرمان) خدا خاضعند و آيات خدا را به بهاى ناچيزى نمى‏فروشند، پاداش آنها نزد پروردگارشان است، خداوند سريع الحساب مى‏باشد (و به سرعت حساب تمام اعمال نيك آنها را كرده و به آنان پاداش مى‏دهد)

3- «قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ ...»[19]. اى اهل كتاب! شما هيچ موقعيتى نداريد مگر اينكه تورات و انجيل و آنچه بر شما از طرف پروردگارتان نازل شده است بر پا داريد ...

ثالثا: سورۀ رعد مکی است در حالی که این افراد در مدینه مسلمان شدند لذا برخی از مفسرین اهل سنت متوجه این اشتباه شده اند لذا یا از فردی اسم نیاورده‌اند و یا مصداق حقیقی آیه را بیان نموده‌اند.

ثعالبی در این باره روایت می‌نماید:

أحمد بن مفضل حدثنا مندل بن علي عن إسماعيل بن سلمان عن أبي عمر زاذان عن ابن الحنيفة وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ قال: هو علي بن أبي طالب (رضي اللّه عنه) [20].

حاکم حسکانی نیز می‌گوید:

عن عطية العوفي عن أبي سعيد الخدري قال سألت رسول الله ص عن قول الله تعالى: وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ قال: ذاك أخي علي بن أبي طالب.[21]

نگاهی به تفاسیر شیعه:

در تفاسیر شیعی این آیه مصداقی جز امام علی «علیه السلام» ندارد .

طبرسی در مجمع‌البیان نقل می کند:

عاصم بن ابى النجود از ابى عبد الرحمن سلمى نقل كرده است كه گفت: احدى نديدم كه قرآن را بهتر از على بن ابى طالب «علیه السلام» قرائت كند. ابوعبدالرحمن نيز از عبداللَّه مسعود نقل كرده است كه مى‏گفت:

اگر كسى به قرآن عالمتر از من بود ، به او مراجعه مى‏كردم. گفتند: على چطور؟ پاسخ داد: مگر من به على مراجعه و از او استفاده نكرده‏ام[22]؟

در كتاب بصائرالدرجات به سند خود از ابى حمزه ثمالى از ابى جعفر (علیه السلام) روايت كرده كه در ذيل آيه مورد بحث فرمود: مقصود على (علیه السلام) است.

و در همان كتاب اين روايت را با چند سند از جابر و بريدبن‌معاويه و فضيل بن يسار از امام ابى جعفر (علیه السلام) و به سند خود از عبد اللَّه بن بكير و عبد اللَّه بن كثير هاشمى، از ابى عبد اللَّه (علیه السلام). و به سند خود از سلمان فارسى از على (علیه السلام) روايت نموده است[23]

و در كافى به سند خود از بريد بن معاويه روايت كرده كه در تفسير آيه مورد بحث فرمود: ما را منظور داشته كه اولمان و افضلمان و بهترين ما بعد از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) على (علیه السلام) است.[24]

و در «معانى الاخبار» به سند خود از خلف بن عطيه عوفى از ابى سعيد خدرى روايت كرده كه گفت: من از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از معناى گفتار خداى جل ثنائه كه فرموده: « قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ» پرسش نمودم.

فرمود: او جانشين برادرم سليمان بن داوود بود، گفتم: يا رسول اللَّه! در آيه « قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ » منظور كيست؟ فرمود: او برادرم على بن ابى طالب است .[25]

و در تفسير عياشى از عبد اللَّه بن عطا، روايت كرده كه گفت: خدمت حضرت ابى جعفر (علیه السلام) عرض كردم: اين پسر عبد اللَّه بن سلام بن عمران چنين معتقد است كه منظور از « مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ» پدر اوست، آيا صحيح است، يا نه؟ فرمود: دروغ مى‏گويد، منظور على بن ابى طالب است .[26]

و در تفسير برهان از ابن شهر آشوب روايت كرده كه گفته است:

محمد بن مسلم و ابى حمزه ثمالى و جابر بن يزيد، از ابى جعفر (علیه السلام)، و على بن فضال و فضيل بن داوود ازابى بصير از امام صادق (علیه السلام)، و احمد بن محمد كلبى و محمد بن فضيل از حضرت رضا (علیه السلام) و به طريقى كه اسم نبرده، از موسى بن جعفر (علیه السلام)، و از زيد بن على، و از محمد بن حنفيه و از سلمان فارسى و از ابى سعيد خدرى و اسماعيل سدى روايت كرده‏اند كه همگى گفته‏اند:

منظور از" مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ" در آيه" قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ" على بن ابى طالب (ع) است [27]

و در تفسير برهان از ثعلبى در تفسير خود به سند خود از معاويه از اعمش از ابى صالح از ابن عباس روايت كرده، و از عبد اللَّه عطاء از ابى جعفر نيز روايت شده كه شخصى به او گفت:

مردم گمان كرده‌‌اند منظور از جمله " مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ" عبد اللَّه بن سلام است، آيا صحيح است يا نه، او (يعنى هم ابن عباس و هم حضرت ابى جعفر) گفت: نه، منظور على بن ابى طالب است .[28]

و نيز روايت شده كه شخصى از سعيد بن جبير پرسيد: منظور از جمله " مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ" عبد اللَّه بن سلام است؟ گفت: نه، چطور ممكن است او باشد با اينكه اين سوره در مكه نازل شده است؟ [29].

در تفسير برهان هم از فقيه «ابن المغازلى شافعى» روايت كرده كه او به سند خود از على بن عابس نقل كرده كه گفت: من و ابو مريم وارد شديم بر عبد اللَّه بن عطا، او به ابى مريم گفت: اى ابا مريم! على را به آن حديثى كه از ابى جعفر برايم نقل كردى حديث كن.

ابو مريم گفت: من نزد ابى جعفر «علیه السلام» نشسته بودم كه پسر عبد اللَّه بن سلام گذشت، گفتم خدا مرا فدايت كند، اين پسر آن كسى است كه نزد او علم كتاب است؟ گفت: نه، و ليكن صاحب شما على بن ابى طالب (علیه السلام) است آن كسى كه آياتى از كتاب خدا در شانش نازل شده، و از آن جمله فرمود: « وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ»، و نيز فرمود:« أَ فَمَنْ كانَ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ»، و نيز فرمود: « إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ...». [30]

علاوه بر اينكه ابن منذر از شعبى روايت كرده كه گفته است: خداوند در قرآن هيچ آيه‏اى در باره عبد اللَّه بن سلام نازل نكرده است.

و الحمد للَّه رب العالمين.

[1] . نمل/38.

[2]. الدر المنثور،ج6،ص360.

[3] . همان ص361.

[4] . الكشاف عن حقائق التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل،ج3ص372.

[5] . تفسير القرآن العظيم،ج6ص192.

[6]. الجواهر الحسان في تفسير القرآن،ج3ص137.

[7] . روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني،ج14ص479

[8] .الرعد/43

[9] . جامع البيان في تفسير القرآن، ج‏13، ص: 11.

[10] .جواهر الحسان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 373

[11] .الجامع لأحكام القرآن، ج‏10، ص: 335

[12] . تفسير الجلالين، ص: 258. الدر المنثور في تفسير المأثور، ج‏4، ص: 6.

[13] . تفسير المراغي، ج‏13، ص: 11

[14] .الاعراف/145.

[15] .مائده/48.

[16] . ترجمه الميزان، ج‏8، ص: 31.

[17] .آل عمران/113.

[18] .آل عمران/199.

[19] .المائده/68.

[20]. الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ج‏5، ص: 304.

[21] .شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج‏1، ص: 400.

[22] . مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏6، ص: 463.

[23] . بصائر الدرجات، ص 216.

[24] . اصول كافى، ج 1، ص 229.

[25] . معانى الاخبار.

[26] . تفسير عياشى، ص 220، ح 77.

[27] . البرهان ج 2 ص 304 ش 20 و 21 و 22.

[28] .همان.

[29] .همان.

[30] .البرهان، ج 2، ص 304، ح 25.